Vandaag publiceert het Stimuleringsfonds voor de pers de resultaten van ons onderzoek via haar website. Hieronder de samenvatting waarop het stuk hun site is gebaseerd. Het volledige rapport is daar ook te vinden [pdf].
Is het echt zo dat journalisten, vanwege tijdgebrek,
regelmatig persberichten van bedrijven en andere belanghebbenden overtikken,
ten einde de krant, of de site te vullen? En wanneer zij dan gebruik maken van
die persberichten, is dat willekeurig, of zitten daar toch (nog) journalistieke
overwegingen achter? Deze vragen komen sinds een aantal jaren regelmatig terug
in het debat over de kwaliteit van nieuws.
De eerste vraag werd in 2009 al onderzocht, waarover
onder meer werd gerapporteerd in het boekje ‘Nieuws in Diskrediet’. Uit dat onderzoek bleek dat ongeveer 32% van het binnenlands nieuws in
regionale en landelijke kranten gedeeltelijk of helemaal leunde op z.g.
voorverpakt nieuws, ofwel persberichten. Ook onderzoekers van de UvA
onderzochten, vanuit een iets ander perspectief, de relatie journalistiek –
public relations, waarover het boekje ‘Gevaarlijk Spel’ verscheen (2011).
Nieuwsfactoren
Dat onderzoek beantwoordde niet de vraag wanneer
journalisten er voor kiezen om een persbericht te gebruiken en hoe ze dat
persbericht dan gebruiken. Wij vermoedden, dat journalisten daarbij welbewuste
keuzes maken, net als wanneer zij onderwerpen selecteren voor de krant. Volgens
de wetenschappelijke literatuur, zijn zulke selectiekeuzes te verklaren aan de
hand van kenmerken van gebeurtenissen, of in dit geval persberichten, waar
journalisten vervolgens nieuwswaarde aan toekennen. Die kenmerken noemen we nieuwsfactoren. Hoe sterker de
aanwezigheid van nieuwsfactoren in een persbericht, des te meer nieuwswaarde,
des te groter de kans dat het persbericht media-aandacht genereert (1), maar
ook des te meer kans dat de journalist er na die selectie daadwerkelijk
schaarse journalistieke tijd en kunde aan besteedt om er zo een eigen unieke
journalistieke productie van te maken (2). Dat laatste noemen we investeren van journalistiek kapitaal. Nieuwsfactoren
die we onderzochten zijn o.a. verrassing, controverse, bereik,
negatieve/positieve gevolgen, elite personen en dynamiek.
Het doel van dit onderzoek was om deze assumpties te
toetsen aan de hand van een
inhoudsanalyse van persberichten en nieuwsberichten. Bovendien deden we een
kleine interviewstudie om er achter te komen welke factoren op de redacties een
rol zouden kunnen spelen bij deze selectieprocessen.
Bedrijfsleven in het
nieuws
Ten behoeve van de helderheid besloten we het onderzoek
te richten op een beperkt veld en kozen daarbij voor persberichten van grote
Nederlandse bedrijven, omdat deze een belangrijke rol in de samenleving spelen,
vaak een professionele PR-afdeling hebben
en desondanks in nieuwsonderzoek vaak worden overgeslagen. We selecteerden 30
willekeurige bedrijven uit de Elsevier
top 500.
Het onderzoek is gebaseerd op een
systematisch-kwantitatieve inhoudsanalyse van ruim 830 pers- en evenzoveel
nieuwsberichten in acht verschillende media. De gemeten kenmerken van
persberichten bestaan uit nieuwsfactoren (bij voorbeeld de mate van verrassing,
mate van positieve/negatieve gevolgen, of de aanwezigheid van machtige
personen), toegevoegde prikkels zoals citaten van woordvoerders en de
onderwerpen van de persberichten.
Nieuwsfactoren en selectie
27% van de, in 2012 door
de 30 bedrijven verstuurde, persberichten haalde het nieuws. Sommige
persberichten werden bedeeld met een kort berichtje op een enkele nieuwssite, andere
veroorzaakten een reeks van nieuwsberichten, zoals het persbericht van Bol.com over
de overname van Bol.com door Ahold. Persberichten die controversie bevatten, waarvan de inhoud ten minste enige invloed
zou hebben op een significante groep mensen (bereik) en persberichten met (mogelijk) negatieve gevolgen hebben een grotere kans om geselecteerd te
worden door journalisten dan andere persberichten. Dat geldt ook voor
persberichten over financiële prestaties van het bedrijf en in mindere mate
ook die over werknemers of management
van het bedrijf.
Nieuwsfactoren en journalistieke investering
Geen enkel persbericht
haalde onbewerkt de krant, van letterlijke ‘copypaste journalistiek’ is dus geen sprake. Wel bleek ruim 15% van de nieuwsberichten inhoudelijk geen enkele aanvullende
informatie te bevatten. Zulke berichten troffen we veel vaker aan op
nieuwssites dan in de krant. Bij de kranten waren de persberichten in 60% van
de gevallen verwerkt in een geheel eigen productie, waarin de informatie uit
het persbericht wel herkenbaar was, maar ook veel andere informatie is verwerkt
en/of analyse en duiding plaats vinden.
En ook hier vonden we
een significant effect van de nieuwsfactoren controversie en bereik op de
kans op intensievere journalistieke bewerking en het gebruik van meerdere
bronnen (samen journalistieke investering). Persberichten met die kenmerken worden
kennelijk eerder door journalisten geselecteerd voor grotere berichten waar zij
meer van hun kennis en kunde in investeren dan bij voorbeeld persberichten met
goed (bij voorbeeld financieel) nieuws.
Verwerkende en verhalende journalisten
In de interviewstudie
vonden we een grote tegenstelling tussen journalisten die vooral aangeboden
stukjes informatie (ANP, persberichten, andere media, etc.) verwerken tot
eenduidige nieuwsberichten en journalisten die stukjes informatie verzamelen om
daar een verhaal uit te maken (reportages, achtergrondstukken e.d.). De eerste
groep zijn we verwerkende journalisten gaan noemen, de tweede verhalende
journalisten. Deze laatsten maken minzaam gebruiken van persberichten en
wanneer zij dat doen, nemen ze persberichten vooral als aanleiding voor een
verhaal met een eigen invalshoek en vaak uitgebreid bronnenonderzoek. Zij
hechten sterk aan de journalistieke waarden betrouwbaarheid en feitelijkheid.
De verwerkende journalisten nemen persberichten juist vaak als basis en zoeken
daar eventueel aanvulling, commentaar of duiding bij. Voor hen is snelheid
vooral een belangrijke journalistieke waarde.
Implicaties voor journalistiek
De bevindingen
bevestigen ons vermoeden. En dat mag je geruststellend, of goed nieuws noemen
voor de journalistiek. Journalisten maken eigen afwegingen bij selectie en
verwerking van persberichten op basis van journalistieke waarden. Men hecht
relatief weinig waarde aan promotionele persberichten, maar focust op de
performance en strategie van de bedrijven en hun rol in de samenleving.
Persberichten die sterke of meerdere nieuwsfactoren bevatten hebben meer kans
op selectie voor de nieuwsagenda en maken bovendien meer kans te leiden tot
grotere investering van journalistiek kapitaal. Dat laatste wordt dus niet
‘verspild’ aan leuke maar irrelevante evenementjes van bedrijven, of
mededelingen over de opening van een nieuwe ijswinkel in de hoofdstad. Dat wil
niet zeggen dat zulke persberichten altijd in de papiermand belanden en juist
wanneer deze toch ‘de krant halen’ is dat dus vaak in relatief onbewerkte vorm.
Enerzijds is er dus gelukkig geen journalistiek kapitaal aan verspild,
anderzijds betekent dit ook dat het dan zonder context, weerwoord of duiding in
de nieuwsmedia terecht komt. Zulks komt flink meer voor bij nieuwssites dan bij
kranten. Nieuwssites lijken dus een stuk gevoeliger te zijn voor beïnvloeding van het
nieuws via persberichten dan de kranten.